تبصرة المتعلمین فی احکام الدین (کتاب)
|
| |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | علامه حلی |
| موضوع | فقه |
| سبک | فقه فتوایی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسه الأعلمی للمطبوعات |
| محل نشر | بیروت |
| وبسایت ناشر | |
| ترجمه فارسی | |
| مترجم | ابوالحسن شعرانی |
| نسخه الکترونیکی | |
تَبصِرَةُ المُتَعلِّمین فی اَحکامِ الدین کتاب فقهی علامه حلی (۶۴۸-۷۲۶ق) به زبان عربی است. سبک این نوشتار فقه فتوایی است و همه ابواب فقهی را به‌صورت خلاصه در بر دارد. پیراستگی از احکام و فروع زائد فقهی، از ویژگی‌های این اثر بیان شده است.
این کتاب نسخه‌های خطی متعددی دارد که بر قدیمی‌ترین نسخه آن، دستخط نویسنده و فرزندش مبنی بر تأیید نوشتار دیده می‌شود. حاشیه‌ها و شرح‌های مختلفی، مانند فقه الصادق(ع)، اثر سید محمدصادق روحانی بر تبصرة المتعلمین نوشته شده و افرادی چون ابوالحسن شعرانی این اثر را به زبان فارسی ترجمه کرده‌اند.
درباره مؤلف
حسن بن یوسف بن مطهّر حلّی (۶۴۸-۷۲۶ق) معروف به علامه حلّی از فقیهان و متکلمان شیعه در قرن هشتم هجری بود. محقق حلی و سید ابن طاووس از مشهورترین اساتید و قطب‌الدین رازی و فخرالمحققین از معروف‌ترین شاگردان وی بودند. برای حضور او در ایران و در دربار سلطان محمد خدابنده نقش مؤثری در ترویج مذهب شیعه در ایران گزارش شده است.
علامه حلی کتاب‌های بسیاری در رشته‌های مختلف مانند فقه، کلام، تفسیر، منطق، اصول و رجال نگاشته است؛ از جمله منتهی المطلب، تذکرة الفقهاء، الجوهر النضید، خلاصة الاقوال، کشف المراد، قواعد الاحکام و مختلف الشیعة.
معرفی و جایگاه
تبصرة المتعلمین فی احکام الدین کتاب فقهی است که به زبان عربی و به سبک فقه فتوایی نوشته شده و همه ابواب فقهی را در بر دارد. این کتاب از مهمترین و معروف‌ترین آثار فقهی قرن هشتم به شمار آمده است. فقیهان همواره به این اثر توجه داشته، آن را در محیط‌های علمی تدریس کرده‌اند. به‌گفته برخی از پژوهشگران کتاب تبصرة المتعلمین برای طلاب مبتدی علوم دینی تدوین شده است. چنان‌چه علامه خود در مقدمه بدان تصریح کرده است. این اثر مختصرترین کتاب فقهی علامه حلی به‌شمار می‌آید.
ویژگی‌ها
ابوالحسن شعرانی این کتاب را از احکام و فروع زائد فقهی پیراسته می‌داند. برخی معتقدند بر خلاف حجم اندک کتاب، چهار هزار مسئله فقهی در آن بیان شده است. به‌گفته آقابزرگ تهرانی، این اثر به‌دلیل داشتن عبارت‌های کوتاه و روان، همواره مورد توجه فقیهان بوده و از همین رو شرح‌ها و حاشیه‌های متعددی بر آن نوشته شده است؛ در مقابل سید مصطفی محقق داماد، از فقیهان معاصر معتقد است بر خلاف مختصر بودن مباحث کتاب و پرهیز نویسنده از طرح مباحث مفصل، چه‌بسا بعضی از عبارت‌های آن دشوارتر از عبارت‌های نویسنده در دیگر کتاب‌ها باشد.
نگاهی به محتوا
آغاز کتب با مباحث مربوط به طهارت است که با تقسیم آب به مطلق و مضاف شروع شده است. و آب مطلق را آبی دانسته که بدون هیچ قیدی به آن آب گفته می‌شود و نمی‌توان اسم آب را از آن جدا کرد بر خلاف آب مضاف. نویسنده طهارت را درلغت به معنای نظافت و در اصطلاح شرع چیزی دانسته که بتوان با آن نماز خواند یعنی: وضو، غسل و تیمم. پایان بخش کتاب مسائل مربوط به دیه پدر و پسر است هر گاه یکی از آن دو دیگری را عمداً بکشد. دیه از قاتل گرفته می‌شود ولی قاتل ارث نمی برد واگر وارث نداشته باشند دیه در اختیار امام قرار می‌گیرد؛ و اگر قتل غیر عمدی باشد دیه بر عهده عاقله است. نویسنده تبصره را شب سه شنبه ۲۵ ربیع الثانی ۷۵۹ در شهر حله به پایان برده است.
نسخه‌ها
سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی، کتاب‌شناس و نسخه‌شناس شیعه، برای کتاب تبصرة المتعلمین ۲۳ نسخه خطی برشمرده و کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد، کتابخانه امیرالمومنین در نجف، کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران در تهران و کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم را از محل‌های نگهداری این نسخه‌ها معرفی کرده است. بر اساس گزارش محقق طباطبایی، بر قدیمی‌ترین نسخه کتاب که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی ایران نگهداری می‌شود، دستخط نویسنده و فرزندش (فخرالمحققین)، مبنی بر تأیید نوشتار دیده می‌شود.
شرح‌ها و حاشیه‌ها
حاشیه‌ها و شرح‌های متعددی بر کتاب تبصرة المتعلمین نوشته شده است؛ به‌گونه‌ای که آقابزرگ تهرانی معتقد است حاشیه‌های فتوایی نوشته شده بر این اثر چنان زیاد است که قابل ذکر نیست. بعضی از شرح‌ها خود عنوان مستقلی دارند و برخی دیگر دارای عنوان مستقل و جداگانه‌ای نیستند. آقابزرگ در الذریعه تقریبا پنجاه شرح برای تبصرة المتعلمین ذکر کرده است. از جمله این شروح می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- شرح تبصرة المتعلمین، اثر آقا ضیاء عراقی
- نصرة المستبصرین، نوشته محمدحسن شریعتمدار
- التکملة، به قلم اسماعیل تبریزی
- نفائس التذکرة، اثر محمدرضا غراوی نجفی
- نهایة التذکرة، تألیف علی بن جواد مرندی
- کفایة المحصلین، اثر محمدعلی مدرس تبریزی
- حلیة المجتهدین، به قلم سید مهدی حسینی قزوینی
- تبصرة الفقهاء بین الکتاب و السنة علی تبصرة المتعلمین، نوشته محمد صادقی تهرانی
- صراط الیقین فی شرح تبصرة المتعلمین، نوشته احمد بن زین‌الدین احسائی
- فقه الصادق(ع)، تألیف سید محمدصادق روحانی.
ترجمه
ابوالحسن شعرانی کتاب تبصره را به فارسی ترجمه کرده و در مواردی حاشیه‌هایی بر آن نگاشته است. این ترجمه که عنوانش همان عنوان عربی کتاب است، به‌کوشش کتابفروشی اسلامیه تهران در سال ۱۳۷۷ش به چاپ پنجم رسیده است. حمید نیک‌فکر در اثر دیگری با نام تبصرة المتعلمین فی احکام الدین با ترجمه روان، این کتاب را به فارسی برگردانده و انتشارات چتر دانش در سال ۱۳۹۶ش آن را چاپ کرده است.
پانویس
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۳۹۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۴۰۱ و ۴۰۲.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۲۷۹ و ۲۸۰.
- ↑ مدرس، ریحانه الادب، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۱۷۲-۱۷۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۲۱.
- ↑ آرین‌جاه، ، ص۵۱.
- ↑ ، ص۶۴.
- ↑ فاضل استرآبادی، ، ص۱۸۲.
- ↑ علامه حلی،تبصرة المتعلمين، ۱۳۶۸ش، ج۱۷ ص۱۴.
- ↑ ، ص۶۴.
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمین، ترجمه ابوالحسن شعرانی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۱۳۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۱۳۳.
- ↑ حاتمی، .
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمين، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۱۵-۱۶.
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمين، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۲۷۴.
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمين، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۲۷۵.
- ↑ طباطبایی، مکتبة العلامة الطباطبایی، ۱۳۷۴ش، ص۷۳-۷۶.
- ↑ طباطبایی، مکتبة العلامة الطباطبایی، ۱۳۷۴ش، ص۷۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۳۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۱۳۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۲۱-۳۲۳ و ج۱۳، ص۱۳۳-۱۳۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۲۱-۳۲۳.
- ↑ صادقی تهرانی، تبصرة الفقهاء، ۱۳۸۰ش.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۳۹.
- ↑ روحانی، فقه الصادق(ع)، ۱۴۳۵ق.
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمین، ترجمه ابوالحسن شعرانی، ۱۳۷۷ش.
- ↑ علامه حلی، تبصرة المتعلمین، ترجمه ابوالحسن شعرانی، ۱۳۷۷ش.
- ↑ نیک‌فکر، تبصرة المتعلمین فی احکام الدین با ترجمه روان، ۱۳۹۶ش.
- ↑ وضعناه لارشاد المبتدئين وإفادة الطالبين
منابع
- ، پاسدار اسلام، شماره ۹، شهریور ۱۳۶۱ش.
- آرین‌جاه، علی‌رضا، ، رهنامه پژوهش، شماره ۱۱، بهار ۱۳۸۷ش.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- حاتمی، اعظم، ، در سایت شفقنا، تاریخ درج: ۱۴ مهر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۴ اردیبهشت، ۱۴۰۱ش.
- خوانساری، سید محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
- روحانی، سید صادق، فقه الصادق(ع)، قم، آیین دانش، ۱۴۳۵ق.
- صادقی تهرانی، محمد، تبصرة الفقهاء بین الکتاب و السنة علی تبصرة المتعلمین، تهران، امید فردا، ۱۳۸۰ش.
- طباطبایی، عبدالعزیز، مکتبة العلامة الطباطبایی، قم، موسسة آل البیت علیهم السلم لاحیاء التراث، ۱۳۷۴ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تبصرة المتعلمین فی احکام الدین، ترجمه ابوالحسن شعرانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- فاضل استرآبادی، محمد، ، در مجله فقه اهل بیت، شماره ۹، بهار ۱۳۷۶ش.
- مدرس، محمدعلی، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش.
- نیک‌فکر، حمید، تبصرة المتعلمین فی احکام الدین با ترجمه روان، تهران، چتر دانش، ۱۳۹۶ش.
- کتاب‌های فقهی شیعه قرن ۸ (قمری)
- آثار علامه حلی
- کتاب‌های فقهی (عربی)
- نظام درسی حوزه علمیه
- کتاب‌های فقه فتوایی شیعه